Miniatuur van Joods gedenkteken

In vergelijking met het twee meter hoge, twee ton wegende monument een paar straten verderop is de miniatuuruitvoering ervan – in het museum – heel bescheiden. Het joods gedenkteken in Wageningen kwam pas laat tot stand, zeker voor een gemeente die zich graag de ´stad van de bevrijding´ noemt. Maar het mag gelukkig wel tot de indrukwekkendste in zijn soort worden gerekend. De oprichting ervan is vooral te danken aan het ijveren van Ton Steenbergen. Eind jaren negentig wist hij genoeg medestanders te mobiliseren in een stichting en een comité van aanbeveling om het joods gedenkteken te kunnen realiseren.

Een vijftal Wageningse kunstenaars werd uitgenodigd met voorstellen te komen. Het ontwerp van Yetty Elzas werd uitgekozen, omdat het gekenmerkt werd door een sterke gerichtheid op de toekomst. Het stelt een bronzen poort voor, waardoor een groepje mannen, vrouwen en kinderen hand in hand, dicht tegen elkaar aangedrukt naar voren komt, ze laten het lijden achter zich en treden een nieuw leven tegemoet.

Het gedenkteken werd op 4 mei 2000 feestelijk onthuld aan de Walstraat, recht tegenover de plaats waar de synagoge stond, die in 1940 door oorlogsgeweld werd verwoest en die op last van de Duitse bezetter volledig werd gesloopt. De Wageningse synagoge werd ook bezocht door joden uit de omliggende gemeenten Ede, Renkum en Rhenen. Van hen zijn er 71 door de nazi´s afgevoerd en omgebracht. Hun namen zijn opgetekend en bewaard in een koker in de sokkel van het monument. Dezelfde namenlijst hangt ook in het museum.

De joodse gemeente van Wageningen was omstreeks 1830 zelfstandig geworden. Naast een synagogebestuur waren een begrafenisgenootschap en een vrouwengenootschap voor het onderhoud van de synagoge actief. In de jaren twintig en dertig studeerde aan de Landbouwhogeschool een relatief groot aantal joden, die zich voorbereidden op emigratie naar Palestina. In het eerste jaar van de bezetting nam het aantal joden in Wageningen en omgeving toe, omdat de buitenlandse joden het kustgebied moesten verlaten. Het merendeel van de Wageningse joden is gedeporteerd en vermoord, enkele tientallen wisten onder te duiken. Na de oorlog zijn er weer enige joden in Wageningen gaan wonen. Toch werd de joodse gemeente in november 1987 opgeheven en bij die van Arnhem gevoegd.

Jaarlijks houden honderden Wageningers ingetogen halt bij de Levenspoort tijdens de stille tocht in de avond van de 4e mei, als de slachtoffers worden herdacht van de Tweede Wereldoorlog. Dan lezen zij ook het onderschrift op de sokkel, genomen uit het boek Ruth, een van de feestrollen uit de Hebreeuwse bijbel: “Zo zal de naam van de gestorvene niet uitgeroeid worden uit zijn broederen en uit de poort zijner woonplaats.”

Piet Aben